تبیین مدیریت راهبردی بحران با رویکرد تابآوری شهری
نویسندگان :
خلاصه :
چکیده
بافت فرسوده و تاریخی جزئی از سرمایههای فرهنگی کشورمان هستند و دارای تراکمی از فرهنگ، تاریخ، هویت و … میباشند که به دلایلی از قبیل عدم رعایت معیارهای فنی و مهندسی در ساخت بنا، شبکه ارتباطی ناکارآمد، تأسیسات و تجهیزات شهری نامناسب درگذر زمان در برابر وقوع حوادث و بحرانها بهویژه بحرانها و بلایای طبیعی مانند زلزله، طوفان و … بسیار ناپایدار و آسیبپذیر گشتهاند. از طرفی اهمیت موضوع ایمنی شهرها در برابر مخاطرات و میزان تابآوری آنها یکی از اهداف برنامهریزی شهری بوده و در این راستا اولین گام، اطلاع از میزان تابآوری شهرها در برابر مخاطرات هست. ازاینرو توجه به مسئله تابآوری در هنگام بحران و مدیریت آن و شناخت نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید مدیریت بحران در این بافتها دارای ضرورت ویژهای است. در این پژوهش با استفاده از مدل SWOT به بررسی و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید پیش روی مدیریت بحران در بافت فرسوده هسته مرکزی شهر اهواز پرداختهشده و راهبردهایی جهت مدیریت بهینه و سریع بحران در محدوده مذکور ارائه گردیده است. یافتههای تحقیق حکایت از آن دارد که توجه به مسئله تابآوری در راستای مدیریت بحران هسته مرکزی شهر اهواز بهواسطه وجود آثار و ابنیه ارزشمند تاریخی و فرهنگی همچون کاروانسرای معین التجار، بالکن مهدیان، هتل قو، مسجد طالبزاده و … و همچنین ویژگیهای کالبدی این محدوده بهعنوان مسائل مهم مطرح میباشند. بهگونهای که کمتوجهی و یا بیتوجهی به آن میتواند ضمن ایجاد خسارت به آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی، آسیبهای جسمی و جانی فراوانی را در هنگام وقوع بحرانهایی همچون زلزله، طوفان، جنگ و … به ساکنین بافت وارد سازد.
کلمات کلیدی :مدیریت بحران، تابآوری، بافت فرسوده، مدل SWOT، شهر اهواز
مقدمه
سانحه یا بحران، رویداد یا واقعهای ناگهانی است که با آسیبهای انسانی و مادی گسترده و یا زمینه بروز اینگونه آسیبها همراه بوده و نیازمند انجام اقدامات فوری اسـت (فرجی و همکاران، ۱۳۸۹).
وقوع بلایای طبیعی نظیر سیل، زلزله و غیره غالباً تأثیرات مخربی بر سکونتگاههای انسانی باقی گذارده و تلفات و خسارات سنگینی بر ساکنان آنها وارد ساخته است. در این میان مهمترین مسئله وجود پتانسیل خطر حاکم هر منطقه است که هرلحظه احتمال آزاد شدن آن نیز میرود. لذا از دیدگاه ایمنی بهترین و مناسبترین اقدام لازم، جداسازی انسان از منطقه خطر است، چراکه نمیتوان خطر را محدود یا بهطور کامل تحت کنترل درآورد. ازاینرو به دلیل ماهیت غیرمترقبه بودن حوادث بهویژه حوادث طبیعی و لزوم اتخاذ تصمیمگیریهای سریع و صحیح و اجرای عملیات در هنگام وقوع حوادث، مبانی نظری و بنیادی، دانشی را تحت عنوان مدیریت بحران به وجود آورد (رضایی و همکاران، ۱۳۹۱).
وقتی بحث مدیریت بحران شهری به میان میآید، منظور این است که تمام ترجمانها و سازمانهایی که در ساماندهی و مدیریت شهر مؤثر هستند، باید تحت نظر یک مدیریت واحد باشند تا بتوانند بهگونهای متوازن و بهدوراز ناهماهنگی و دوبارهکاریها، شهر را اداره کنند و محیطی آرام و قابل زیست برای شهروندان ایجاد کنند (احمدی، ۱۳۷۸). از سوی دیگر با توجه به اینکه وقوع حوادث در شرایط و محیطهای گوناگون جغرافیایی دارای شدت و ضعفهای متفاوتی در میزان آسیب وارده به آنها است، بنابراین برای کاهش خسارات وارده به محیط و ساکنین آن و همچنین دستیابی به اهداف سازمانی و زمینههای اجرایی مدنظر در فرآیند مدیریت بحران، با بهرهگیری از حداکثر توان و اتلاف حداقل منابع، باید شناخت و آگاهی کاملی از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید مدیریت بحران در محیط بحرانزده داشت. دراینبین توجه به عرصه مدیریت بحران در بافتها و فضاهای داخلی شهرها بهویژه بافتهای فرسوده و متأسفانه مقاومت کم مصالح و ناسازگاری با شبکه حملونقل شهری، در هنگام وقوع بحرانهایی همچون زلزله اهمیت فراوانی مییابد.
در مباحث شهرسازی و ارتباط آن با مدیریت بحران یکی از موضوعات مهم و قابلتأمل مبحث بافتهای فرسوده شهری است که همواره دغدغههایی رابین مدیران شهری و متصدیان مدیریت بحران شهری ایجاد نموده است. در سالهای اخیر نهادهای فعال درزمینهٔ کاهش سوانح، بیشتر فعالیتهای خود را بر دستیابی به جامعه تاب آور در برابر سوانح متمرکز ساختهاند که در این میان، به دلیل خسارتهای وسیع و بیهنجاریهای گسترده اجتماعی، زمینلرزهها نسبت به سایر حوادث، اولویت بالاتری برای تقویت تابآوری جوامع در برابر سوانح طبیعی دارند (رضایی و همکاران، ۱۳۹۴).
ازآنجاکه بافت فرسوده مرکزی شهر اهواز از پیشینۀ تاریخی، فرهنگی و مذهبی برخوردار است و از اولین هستههای تشکیلدهنده شهر به شمار میرود، بااینوجود مشکلات و محدودیتهای کمبود در برخی سرانههای کاربریهای خدماتی همچون پارکینگ علیرغم پرتردد بودن و استفاده شدید از فضاهای شهری، فقدان سلسلهمراتب مناسب در شبکه ارتباطی و دسترسیهای متراکم و کمعرض، وجود کاربریهای ناسازگار، فقدان فضای سبز و پارک کافی، بدنههای فرسوده و کیفیت ضعیف ابنیه به جهت قدمت بناها، عدم وجود تأسیسات و تجهیزات مناسب و نو، بافت ریزدانه و متراکم و… دیده میشود.
از سوی دیگر، وجود واحدهای متروکه، مخروبه و قدمت زیاد واحدهای ساختمانی، استفاده از مصالح کمدوام و فرسودهشدن این مصالح در طول زمان و همچنین با توجه به سرازیر شدن جمعیت انسانی در بیشتر ساعات شبانهروز و علاوه جمعیت ساکن در این محدوده لزوم بررسی آسیبپذیری و تابآوری این محدوده در مقابل آسیبهای طبیعی و انسانی را دوچندان مینماید.
ازاینرو پژوهش حاضر باهدف شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر میزان تابآوری شهری در هنگام بحران، شناسایی نقاط قوت و ضعف و بررسی فرصتها و تهدیدها در هنگام مخاطرات و تدوین راهبرد مناسب جهت تاب آور نمودن بافت فرسوده هسته مرکزی شهر اهواز شکلگرفته است.
پیشینه تحقیق
رضایی و همکاران (۱۳۹۱)، در پژوهشی برنامهریزی راهبردی مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد را با استفاده از مدل SWOT مورد ارزیابی قرار دادهاند. یافتههای تحقیق حاکی از آن است که توجه به مسئله مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد بهواسطه فراوانی ابنیه و آثار ارزشمند و بینظیر فرهنگی، مذهبی و باستانی همچون زندان اسکندر، مسجد جامع و غیره باید همواره بهعنوان یکی از بزرگترین مسائل آن مطرح باشد (رضایی و همکاران، ۱۳۹۱).
بهسازی بافتهای فرسوده شهری با رویکرد مدیریت بحران زلزله را در محله صوفیان شهرستان بروجرد موردبررسی قرار دادهاند. نتایج بهدستآمده از تحقیق نشان میدهد که محله صوفیان از آسیبپذیری بالایی در زمینههای مختلف در برابر وقوع زلزله برخوردار است و باوجود اشتراکهایی که میان دو رویکرد برقرار است، در ارتباط با برخی از زمینهها، تفاوتها و تناقضهایی مشاهده میشود (امید علی و همکاران، ۱۳۹۳).
ظرفیتهای تابآوری را در مجموعه شهری قزوین موردسنجش قرار دادهاند. نتایج یافتهها حاکی از آن است که در بین ابعاد مختلف تابآوری، مجموعه شهری قزوین به لحاظ ابعاد نهادی (با ۴۸ درصد فاصله از حد بهینه) و سپس ابعاد کالبدی – فضایی (با ۴۵ درصد فاصله از حد بهینه) وضعیت نامناسبتری دارد. در بین شاخصها نیز، بهغیراز دو شاخص «جمعیت زنان» و «جمعیت بالای ۶۵ و زیر ۶ سال»، از بعد اجتماعی و «مساحت مراکز اشتغال در بخش صنعت و کشاورزی» از بعد کالبدی – فضایی باقی شاخصها از حد بهینه پایینتر است (داداشپور و همکاران، ۱۳۹۴).
شاخصهای آسیبپذیری در بافتهای فرسوده شهری با رویکرد مدیریت بحران زلزله را در محله سیروس تهران مورد تحلیل قرار دادهاند. نتایج نشان میدهد وسعت و پوشش جمعیتی نقاط با آسیبپذیری بالا و بسیار بالا بیشتر است و در کل، محدوده با توجه به همه عوامل کالبدی مورد تحلیل، در برابر زلزله بسیار آسیبپذیر است (محمدپور و همکاران، ۱۳۹۵).
میزان تابآوری ساختار کالبدی را با تأکید بر پدافند غیرعامل در مناطق ۱ و ۲ شهر قزوین موردبررسی قرار دادهاند. نتایج حاصل از وزن دهی هریک از معیارها، دامنه آسیبپذیری بیشتر و تابآوری پایینتر منطقه ۱ در مقابل منطقه ۲ را نشان میدهد که میتوان با اعمال و اجرای ضوابط برنامهریزی شهری و همچنین ارائه راهکارهای سودمندی در این زمینه از میزان آسیبپذیری این منطقه کاست(یزدیها و همکاران، ۱۳۹۵).
مبانی نظری تحقیق
بافت فرسوده
بافتهای شهری که وجود عوامل و عناصر مختلف در آن، کاهش ارزشهای کیفی محیطزیست انسانی را از جنبههای (کالبدی، عملکردی، زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی) فراهم میآورد و با نزول ارزشهای سکونتی، نوسازی در بافت متوقف میشود و میل مهاجرت در جمعیت ساکن فزونی مییابد(جهانشاهی، ۱۳۸۲).
بافت کهنه، فرسوده و نابسامان شهری که در هسته مرکزی یا لایههای میانی شهرها واقع بوده و نیازمند دخالت و ساماندهی هستند به لحاظ ویژگیهای فضایی، کالبدی و ارزشی، همسان نبوده و تعاریف زیر آنها را از هم متمایز مینماید:
– بافت تاریخی: ابنیه و فضاهایی که قبل از سال ۱۳۰۰ هـ.. ش شکلگرفته و به ثبت آثار ملی رسیده و یا قابلیت ثبت شدن را دارا هست، واجد ارزش فرهنگی تاریخی هستند و بر اساس نظر شورای عالی شهرسازی و معماری در مورد اینگونه بافتها، ضوابط و مقررات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ملاک عمل خواهد بود.
– بافت قدیمی: آن بخش از بافتهای شهری که قبل از سال ۱۳۰۰ هـ..ق شکلگرفته ولیکن به دلیل فرسودگی کالبدی در فقدان استانداردهای ایمنی، استحکام و خدمات زیرساختهای شهری علیرغم برخورداری از ارزشهای هویتی از منزلت مکانی و سکونتی پایینی برخوردار هستند، بافت قدیمی اطلاق میگردد(ایازی، ۱۳۸۵).
ویژگیهای بافت فرسوده
۱- عمر ابنیه: ساختمانها عمدتاً قدیمی یا فاقد رعایت استانداردهای فنی هستند. ابنیه این بافتها عمدتاً تاب مقاومت در مقابل زلزلهای با شدت متوسط را ندارند.
۲- دانهبندی: ابنیه عمدتاً ریزدانه هستند (مساحت کمتر از ۲۰۰ مترمربع).
۳- نوع مصالح: مصالح بکار رفته عمدتاً از نوع خشتی، خشت و آجر و آجر و چوب و یا آجر و آهن بدون رعایت اتصالات افقی و عمودی و فاقد زیرسازی مناسب.
۴- وضعیت دسترسی: عمدتاً از ساختاری نامنظم برخوردارند و دسترسیها بعضاً پیاده بهگونهای که اکثر معابر یا بنبست و یا با عرض کمتر از ۶ متر و با ضریب نفوذپذیری کمتر از ۳۰ درصد میباشند.
۵- وضعیت خدمات و زیرساختهای شهری: بافتهای فرسوده به لحاظ برخورداری از خدمات، زیرساختها و فضاهای باز، سبز و عمومی دچار کمبودهای جدی هستند.
شاخصهای شناسایی بافت فرسوده
۱- نفوذناپذیری: بلوکهایی که حداقل ۵۰ درصد از عرض معابر بنبست و یا با عرض کمتر از ۶۰ متر باشد (نفوذپذیری کمتر از ۳۰ درصد).
۲- ریزدانگی: بلوکی که حداقل ۵۰ درصد املاک آن مساحتی کمتر از ۲۰۰ مترمربع داشته باشد.
۳- ناپایداری: بلوکهایی که حداقل ۵۰ درصد بناهای آن فرسوده، نامناسب به لحاظ زیستی و سکونتی و آسیبپذیر باشند. (عدم استحکام مناسب).
مدیریت بحران
الف- بحران: حوادثی که در اثر رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی بهطور ناگهانی به وجود میآید و خساراتی را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل میکند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراری و فوقالعاده دارد، بحران نامیده میشود (شیب، ۱۳۸۵).
ب- انواع بحران: بر اساس برنامه راهبردی بینالمللی کاهش بلایای سازمان ملل، کلیه مخاطرات دو منشأ دارند:
۱- مخاطرات طبیعی؛
۲- مخاطرات ناشی از فناوری (انسانساز) (موو و همکاران، ۲۰۰۶).
ج- شاخص شناسی مفهوم بحران: بهطور عمومی شاخصههای یک موقعیت بحرانی عبارتاند از:
– به خطر افتادن اهداف اولویتدار برنامهریزی؛
– منابع فوقالعاده میطلبد؛
– پیشزمینه همگرایی رویدادهایی هستند که شرایط جدید و ناشناختهای را میآفرینند؛
– نیازمند تصمیمگیری تحت شرایط وخیم و در زمان محدود، با اتکای بر اطلاعات ناقص هستند؛
– ماهیت و آثاری طولانی و استهلاکی دارند (رضایی و همکاران، ۱۳۹۱).
د- مدیریت بحران: اصطلاحاتی که تمامی جنبههای برنامهریزی برای بحران و مرتبط با بحران مشتمل بر فعالیتهای قبل و بعد از بحران را در برمیگیرد. مدیریت بحران دارای چهار رکن اصلی شامل کاهش خسارتها، آمادگی، واکنش و بازسازی و عادیسازی است. مدیریت بحران درواقع عبارت است از ایجاد آمادگی و فراهم کردن تمهیدات و تدارکات لازم برای رویارویی با بحران و یا به حداقل رساندن آثار تخریبی آن(آهنجی، ۱۳
۷۶).
تابآوری
الف) مفهوم تابآوری: واژۀ تابآوری اغلب به مفهوم «بازگشت به گذشته» به کار میرود که از ریشه لاتین Resilio به معنای «پرش به گذشته» گرفتهشده است (کلین و همکاران، ۲۰۰۳).
تابآوری در فرهنگ لغات، توانایی بازیابی، بهبود سریع، تغییر، شناوری و همچنین خاصیت فنری و ارتجاعی ترجمهشده است. در اینکه کلمه تابآوری مربوط به کدام حوزۀ علمی است بحث وجود دارد. برخی آن را مربوط به حوزه بومشناسی و برخی دیگر آن را متعلق به فیزیک میدانند. عدهای هم معتقدند که واژۀ تابآوری از قوانین روانشناسی و روانپزشکی گرفتهشده است. تاکنون تعاریف متعدد و متنوعی از تابآوری بیانشده است، اما به دلیل کاربرد گستردۀ آن در علوم مختلف، هنوز تعریف جامعی از تابآوری ارائه نشده است(رضایی، ۱۳۹۲).
جدول ذیل به برخی از تعاریف تابآوری در علوم مختلف اشارهشده است:
– تابآوری شهری (شهر تابآوری): شهرها بهعنوان دستگاههای پیچیده، با اجزای به هم وابسته تعریف میشود. ساختارهای معماری، جمعیت، تمرکز، مراکز تجمع و دستگاههای زیرساختی اگرچه اجزای تشکیلدهنده شهرها هستند، اما آسیبپذیری شهرها در برابر سوانح طبیعی یا انسانساز را افزایش میدهند (کودس چالک، ۲۰۰۳).
جدول ۱: تعریف تابآوری در منابع مختلف
(ملیتی،۱۹۹۹). | تابآوری به این معناست که جامعه قادر به تحمل سوانح طبیعی شدید است بدون آنکه دچار خسارت عمده، آسیبها، توقف در تولید و یا کاهش کیفیت زندگی شود و بدون دریافت کمک زیاد از بیرون جامعه (میلتی ، ۱۹۹۹). |
(ادگر، ۲۰۰۰). | قدرت جوامع و گروهها برای انطباق با فشارهای خارجی و تخریبهایی است که درنتیجه تغییرات اجتماعی، سیاسی و… به وجود میآید (ادگر، ۲۰۰۰ ). |
(پلینگ، ۲۰۰۳). | توانایی یک عامل اجتماعی برای مقابله یا انطباق با تنشهای مخاطرهآمیز (پلینگ، ۲۰۰۳). |
(پاتون و همکاران، ۲۰۰۶). | تابآوری وسیله اندازهگیری چگونگی عملکرد افراد و جوامع در سازش با واقعیتی تغییریافته و بهرهگیری از امکانات جدید است (پاتون، ۲۰۰۶). |
(پندال و همکاران، ۲۰۰۹). | فرد، جامعه اکوسیستم یا شهری که در مقابل خطر و فشار تابآوری دارد، بهسرعت به شرایط متعادل بازگشته و یا اینکه بهآسانی شرایط خود را بهگونهای جدید تغییر میدهد (پندال و همکاران، ۲۰۰۹).. |
منبع: (رضایی، ۱۳۸۹).
در این راستا تقلیل میزان آسیبپذیری و بالا بردن سطح انعطافپذیری محیط کالبدی شهرها در برابر تنشهای ناشی از بروز سوانح و نیز به حداقل رساندن زمان باز توانی، همچنین ارتقاء و بهبود بخشی سطح زندگی افراد و بهطورکلی، تاب آور ساختن شهرها در برابر سانحه، ازجمله مهمترین عواملی است که میبایست در طراحی شهرها موردتوجه قرار گیرد. افزون بر این، تابآوری شهرها در برابر بحرانهای وارده، دارای دو کیفیت اصلی معرفیشده است. اول کیفیت ذاتی که شامل عملکردها در شرایط عادی و زمان غیر از بحران میشود؛ و دوم تطبیقپذیری در زمان بحران و انعطافپذیری در هنگام پاسخگویی به سانحه که میتواند در دستگاههای کالبدی شهرها مانند زیرساختها و دستگاههای اجتماعی و یا اقتصادی مانند مؤسسات و سازمانها مورداستفاده قرار گیرد؛ بنابراین، بهکارگیری این دو کیفیت اصلی در طراحی شهرها میتواند از عوامل افزایش تابآوری آنها در برابر سوانح گردد. باید توجه داشت، ساخت بافت شهری که از شبکههای پایدار نظام کالبدی و اجتماعی به وجود آمده است و همچنین مقاومسازی جامعه در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در برابر سوانح، در تقلیل آسیبپذیریها و افزایش تابآوری شهرها مؤثرند. افزایش انطباقپذیری شهرها در برابر سوانح، با انعطافپذیری سه مؤلفه اصلی شهر شامل، فرم کالبدی (اجزای کالبدی شهر)، عملکرد شهر و جریانها (حرکت انسان، اطلاعات، حملونقل و خدمات) و زیرساختها، نقش بسزایی در افزایش تابآوری شهرها ایفا میکند. وجود ظرفیت تحمل تنش همچنین ایمنی کالبدی شهرها که به ساماندهی و حفظ عملکرد اجزای شهرها در زمان بروز بحران میانجامد به عوامل مختلفی وابسته است. موقعیت کاربریها و شرایط دسترسیهای موجود در شهرها، همچنین مناظر شهری ازجمله فاکتورهای مؤثر برافزایش یا کاهش میزان تابآوری شهرها در برابر سوانح و مدیریت بحران میباشند (فلاحی و همکاران، ۱۳۹۲).
مؤلفهها و معیارهای بنیادی شهر تاب آور
شهر تاب آور، شهری است که توانایی تحمل شوکها و ضربههای واردشده از خطر را بهگونهای که آن خطرها به سوانح تبدیل نشوند را داشته باشد و درعینحال توانایی یا ظرفیت برگشت به حالت عادی در زمان و پس از سانحه و همچنین امکان و فرصت برای تغییر و سازگاری پس از سوانح را نیز دارا باشد (داویس و همکاران، ۲۰۰۶).
رویکرد جدید به مدیریت بحران گذر از مفاهیم آسیبپذیری به تابآوری را تجویز کرده و دو جنبه جدید ارائه میدهد: در رویکرد اول به رهبری و هماهنگی بخشهای مختلف و مؤلفههایی ازجمله مشارکت شهروندان، گروههای مدنی و بسیج بخشها و سطوح مختلف دولتی اعم از ملی، منطقهای و محلی توجه میشود. در رویکرد دوم برنامهریزی شهری و راهبردهای توسعه شهری را بهصورت تلفیقی مدنظر قرار میدهد. درواقع شهرها برای ارتقای وضع تابآوری در برابر حوادث باید دارای چشمانداز و راهبردهای مشخص بوده و استانداردها و مقررات مربوط را طراحی یا به هنگام نمایند. در صورت مداخله زمان بهعنوان عنصر کلیدی مؤثر بر کیفیت تابآوری در مفهوم تابآوری میتوان این مفهوم را در سه شکل تعریف نمود: الف) تابآوری آیندهنگرانه که به توسعه ظرفیتهای احتمالی موردنیاز برای مدیریت بلایا در آینده اهتمام دارد، ب) تابآوری همزمان که مهارتهای مقابله همزمان شهر و شهروندان در برابر حوادث را مدنظر قرار میدهد و ج) تابآوری گذشتهنگر که با تمرکز به برگشتپذیری و بهبودی پس از آسیب ناشی از بلایا قابل شناخت است (عبدالهی، ۱۳۹۴). مبتنی بر این دو رویکرد مؤلفههای مؤثر بر کیفیت تابآوری شهرها و واکنش سیستمهای تاب آور در برابر سوانح ازنظر دیدگاههای مختلف به شرح جدول (۲) آورده شده است.
جدول ۲: مؤلفهها و معیارهای بنیادی شهر تابآوری
(گودس چالک، ۲۰۰۳). | ۱- فراوانی، ۲- تنوع، ۳- استقلال داخلی، ۴- استحکام، ۵- همبستگی، ۶- قابلیت سازگاری و همیاری (کودس چالک،۲۰۰۳). |
(برانووا و همکاران، ۲۰۰۳). | ۱- نیرومندی، ۲- افزونگی، ۳- تدبیر، ۴- سرعت(برانو و همگاران، ۲۰۰۳). |
(کیمهی و همکاران، ۲۰۰۴). | ۱- مقاومت، ۲- بازیابی، ۳- خلاقیت(کیمهی و همکاران، ۲۰۰۴). |
(تویک، ۲۰۰۷). | ۱- حکمروایی، ۲- ارزیابی خطر، ۳- دانش و آموزش، ۴- مدیریت خطر و کاهش آسیبپذیری، ۵- آمادگی و واکنش(تویگ،۲۰۰۷). |
(ساپیرستم، ۲۰۰۶). | ۱- واکنش، ۲- خودسازماندهی، ۳- یادگیری، ۴- سازگاری(اسپیرتس، ۲۰۰۶). |
منبع: (رفیعیان و همکاران، ۱۳۹۰).
بنابراین جامعهای که دارای مؤلفههای گفتهشده باشد، دارای ظرفیت ایستادگی بیشتر در برابر سوانح هست. البته تصور جامعه تاب آور در برابر سوانح یک ایدهال است؛ یعنی هیچ جامعهای هرگز نمیتواند بهطور کامل از مخاطرات طبیعی و انسانی ایمن باشد. شاید اندیشه در مورد جامعه تاب آور در برابر سوانح یا جامعه مقاوم در برابر سوانح به این صورت مفیدتر باشد: «جامعهای که بیشترین امنیت را دارد و میتوان دانش طراحی و ساخت درزمینهٔ مخاطرات طبیعی را در آن برای کاهش آسیبپذیری بهوسیله تقویت این ویژگیها جهت رسیدن به تابآوری به کاربست» (رفیعیان و همکاران، ۱۳۹۰).
ابعاد و شاخصهای تابآوری در فرایند مدیریت بحران
ارزیابی و سنجش شرایط اولیه که به تابآوری جامعه منجر میشود، نهتنها حیاتی است، بلکه اندازهگیری عوامل سهیم در آثار نامطلوب و کاهش ظرفیت جامعه در زمان واکنش و بازگشت به جامعه به حالت اولیه بعد از سوانح نیز به همان اندازه اهمیت دارد(رفیعیان و همکاران، ۱۳۹۰).
بهطورکلی در چارچوب مفهومی و مبانی نظری تابآوری، شاخصهای مطلوب جهت سنجش تابآوری در قالب ابعاد چهارگانه اجتماعی، اقتصادی، نهادی و کالبدی – محیطی موردبررسی قرار میگیرد که در این پژوهش اتکا بر بعد کالبدی محیطی بیشتر است (جدول شماره ۳).
جدول ۳: ابعاد و شاخصهای تابآوری در فرآیند مدیریت بحران
ابعاد | تعریف | شاخصها |
اجتماعی | تفاوت در رفتار و ظرفیت اجتماعی در واکنش نشان دادن (مثبت یا منفی) و انطباق با تغییرات و حفظ رفتار سازگارانه و بازیابی یافتن از سوانح | آگاهی، دانش، مهارت، نگرش، سرمایه اجتماعی، شبکههای اجتماعی، ارزشهای جامعه، درک محلی از خطر، خدمات مشاورهای، سلامتی و رفاه، کیفیت زندگی، سن، دسترسی، زبان، نیازهای ویژه، دلبستگی به مکان، تمایل به حفظ معیارهای فرهنگی |
اقتصادی | واکنش و سازگاری افراد و جامعه بهطوریکه آنها را قادر به کاهش خسارتهای بالقوه ناشی از سوانح سازد. (توانایی جبران خسارت) | میزان خسارتها، ظرفیت یا توانایی جبران خسارتها و توانایی برگشت به شرایط شغلی و درآمدی مناسب، دسترسی به خدمات مالی، پسانداز، بیمه، احیای دوباره فعالیتهای اقتصادی بعد از سانحه |
نهادی | ویژگیها و توانایی تقلیل خطر، برنامهریزی، پیشبینی برای بالا بردن ظرفیت جامعه برای کاهش خطر، مشارکت دادن افراد محلی برای تقلیل خطر توسط نهادها و سازمانها | بستر و زیرساخت، روابط و عملکرد نهادها، ویژگیهای فیزیکی نهادها نظیر تعداد نهادهای محلی، دسترسی به اطلاعات، نیروهای آموزشدیده و داوطلب، قوانین و مقررات، نحوه مدیریت یا واکنش به سوانح مثل ساختار سازمانی، ظرفیت، رهبری و راهبردی |
کالبدی-محیطی | واکنش و پیشبینی جامعه و ظرفیت بازیابی قبل و بعد از سانحه مانند پناهگاهها، واحدهای مسکونی و زیرساختی، عمر بناها، دانهبندی، استحکام بناها، خطوط لوله، جادهها و وابستگی آنها به زیرساختهای دیگر | خطوط لوله، شبکه حملونقل، کاربری زمین، ظرفیت پناهگاه، نوع مسکن، جنس مصالح، کیفیت و قدمت بنا، مالکیت، ارتفاع ساختمانها، فضاهای باز و سبز، تراکم محیط ساختهشده، دسترسی، ویژگیهای جغرافیایی |
منبع: (رفیعیان و همکاران، ۱۳۹۰).
بهطورکلی شاخصهای ارائهشده در ابعاد تابآوری را میتوان در پنج مورد خلاصه نمود: ۱) دوام؛ ۲) سازگاری، ۳) آگاهی، ۴) ناپایداری، ۵) استحکام.
در شهرهایی که شاخصههای فوق را دارا هست ساختمان کمتری فرومیریزد، قطعی برق کمتر رخ میدهد، تعداد کمتری از خانوادهها و مراکز تجاری در معرض خطر قرار میگیرند. همچنین تعداد کمتری مرگومیر و آسیبدیدگی اتفاق میافتد و ناهماهنگی و مشکلات ارتباطی کمتری روی میدهد.
روش کار
این تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی است. برای جمعآوری اطلاعات موردنیاز از بررسیهای کتابخانهای و مطالعات میدانی استفادهشده است. در مرحله اول بهمنظور تعیین میزان تابآوری به ابعاد و شاخصهایی نیاز بود تا بتوان بر اساس آن معیارهای تعیین آسیبپذیری و آسیبرسانی در محدوده موردنظر را مشخص نمود. بدین منظور بر اساس ابعاد و شاخصهای تابآوری و البته با تأکید بیشتر بر بعد کالبدی- محیطی و با توجه به شاخصهای پژوهش، میزان آسیبپذیری محدوده موردنظر در زمان مخاطرات مشخص گردید. در مرحله بعدی برای کسب اطلاعات بیشتر و
دیدی جامعتر و مبتنی بر واقعیت، مصاحبههایی با افراد ذیربط در امر بافت فرسوده و مدیریت بحران صورت پذیرفت و با تأکید بر نظرات کارشناسی و تخصصی این افراد و نظرخواهی آنان دادهها و اطلاعاتی برای نشان دادن وزن بندی شاخصها جمعآوری شد. سپس دادههای جمعآوریشده بر اساس مدل سوآت (SWOT) تجزیهوتحلیل شده و نقاط ضعف و قوت، فرصت و تهدید در محدودۀ موردنظر در مواقع بحران مشخص شدند. در ادامه با استفاده ازنظر کارشناسان، اقدام به وزن دهی شاخصها نموده و درنهایت با توجه به نتایج حاصله به تدوین و ارائه راهبردهایی اجرایی و مناسب جهت موازین بحران با رویکرد تابآوری شهری در محدوده موردنظر اقدام شد.
محدوده موردمطالعه
بافت فرسوده مرکزی شهر اهواز که در این مقاله موردمطالعه قرارگرفته است، محدودهای محصور میان خیابان رضوی، بزرگراه آیتالله بهبهانی، خیابان اباذر و رودخانه کارون هست. این محدوده در قسمت میانی شهر قرار دارد. بافت فرسوده بخش مرکزی شهر اهواز دربرگیرنده محلات ۹ و ۱۱ از ناحیه ۳ و محلات ۱ و ۲ و CBD از ناحیه یک است. مساحت این بخش ۵۲/۳۰۲ هکتار و شامل ۱۰۲۹۳ قطعه عملکردی که در ۹۷۹۶ پلاک پراکندهشدهاند.
شکل۱: موقعیت بافت فرسوده هسته مرکزی شهر اهواز
یافتهها و نتایج
تحلیل عوامل مؤثر بر آسیبپذیری و ناپایداری بافت فرسوده
عواملی که بر میزان آسیبپذیری و ناپایداری بافت در هنگام بحران و مخاطرات مؤثر میباشند بهصورت تحلیلی در جدول آورده شدهاند.
جدول ۴: شاخصهای مؤثر در میزان آسیبپذیری بافت
شاخص آسیبپذیری | تحلیل |
تراکم ساختمانی بناها | با افزایش تراکم، میزان نخاله ناشی از تخریب ساختمان نیز بیشتر خواهد شد که این امربر میزان آسیبپذیری بافت تأثیر مستقیم دارد. |
دانهبندی بافت | با کوچک شدن قطعات، فضای باز میان قطعات خرد و کوچکتر میشود، این فضا در مرحله گریز از بنا و پناه نقش دارد و درنتیجه آسیبپذیری بالا میرود. |
نظم و بینظمی | نظم قطعه میزان آسیبپذیری را پایین میآورد و میزان آسیبپذیری با بینظمی افزایش مییابد. هرچه شکل به مستطیل نزدیک باشد میزان آسیبپذیری آن کمتر و قطعاتی که نظم ندارند، چون انتقال نیرو در آنها چند راستای مختلف است، آسیبپذیری بیشتری دارند. |
ترکیب توده و فضا | باکم شدن فضای میان ساختمانها و بیشتر شدن پیوستگی بافتها، آسیبپذیری افزایش مییابد. اولاً هر ساختمانی نیرویی به ساختمان همسایه وارد میکند و موجب آسیبرسانی به ساختمانهای اطراف میشود. ثانیاً این فضاها بهمنظور گریز، پناه و اسکان مورداستفاده قرار میگیرند. درنتیجه نسبت قرارگیری ساختمان درون زمین و درصد اشغال بنا اهمیت دارد. |
تعداد طبقات | اگر تعداد طبقات با اصول ایمنی همراه نباشد قطعاً آسیب را بالا خواهد برد. حتی اگر افزایش ارتفاع با رعایت ضوابط و محاسبات مناسب انجام گیرد، به هنگام تخلیه، جستجو و نجات با سختی همراه است؛ بنابراین افزایش تعداد طبقات یک عامل منفی به شمار میآید و درجه آسیبپذیری را بالا میبرد. |
درجه محصورت معابر | با بالا رفتن درجه محصوریت و ریختن آوار و اشیاء در خیابان، تعداد گذرهای بسته بیشتر خواهد شد و درنتیجه سرعت و چگونگی گریز و پناه و امدادرسانی به هنگام بحران را تحتالشعاع خود قرار میدهد. |
عرض گذرگاهها | نقش بسیار مهمی در هنگام گریز، پناه، تخلیه و امدادرسانی دارد. چراکه حجم بیشتری از بازماندگان یا گروههای امدادگری میتوانند منتقل شوند. هرچه عرضگذر بیشتر باشد امکان ایجاد ترافیک عبوری کمتر خواهد شد. |
فاصله مراکز درمانی تا محل حادثه | در سرعت بخشیدن به عملیات امدادرسانی مؤثر است و هرچه این فاصله بیشتر باشد زمان بیشتری میان مبدأ و مراکز درمانی طی میشود و درنتیجه امداد و درمان به خطر میافتد. |
فاصله تا ایستگاه آتشنشانی | با افزایش فاصله محل بحران با مرکز آتشنشانی، سرعت امداد کاهش و دامنه خطر افزایش مییابد. |
پمپهای بنزین | پمپهای بنزین توان آسیبرسانی بالایی دارند و به هنگام بحران احتمال خطر بیشتری ایجاد میکنند؛ بنابراین همواره باید در انتخاب کاربریهای همجوار آن دقت شود. |
منبع: نگارندگان
جدول۵: شاخصها و زیر شاخصها و درجهبندی آنها بر اساس میزان آسیبپذیری
شاخص | آسیبپذیری
زیر شاخص |
خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد |
۱ | ۳ | ۵ | ۷ | ۹ | ||
دانهبندی (مترمربع) | ۵۰-۰ | * | ||||
۱۵۰-۵۱ | * | |||||
۳۰۰-۱۵۱ | * | |||||
۵۰۰-۳۰۱ | * | |||||
۵۰۰ و بیشتر | * | |||||
تراکم جمعیتی (نفر در هکتار) | کمتر از ۵۰ | * | ||||
۷۰-۵۱ | * | |||||
۱۰۰-۷۱ | * | |||||
۱۲۰-۱۰۱ | * | |||||
۱۲۰ و بیشتر | * | |||||
تراکم ساختمانی | ۶۰-۰ | * | ||||
۱۲۰-۶۰ | * | |||||
۲۰۰-۱۲۰ | * | |||||
۴۰۰-۲۰۰ | * | |||||
۶۰۰-۴۰۰ | * | |||||
الگوی اشغال زمین | کمتر از ۵۰ درصد | * | ||||
۶۹-۵۰ | * | |||||
۸۹-۷۰ | * | |||||
۱۰۰-۹۰ | * | |||||
تعداد طبقات | ۱ طبقه | * | ||||
۲ طبقه | * | |||||
۳ طبقه | * | |||||
۴ و ۵ طبقه | * | |||||
۶ و بیشتر | * | |||||
عمر بنا | ۱۰-۰ سال | * | ||||
۳۰-۱۰ سال | * | |||||
۳۰ سال و بیشتر | * | |||||
نوع مصالح | فلزی | * | ||||
بتنی | * | |||||
آجر و آهن | * | |||||
آجر و چوب | * | |||||
خشت و چوب و … | * | |||||
کیفیت بنا | حفاظتی | * | ||||
قابلقبول | * | |||||
مرمتی | * | |||||
تخریبی | * |
منبع: نگارندگان
آسیبپذیری ناشی از دانهبندی
دانهبندی، نقش مهمی در کاهش آسیبپذیری شهر در برابر زلزله دارد. هر چه مساحت قطعات تفکیکی بزرگتر باشد، آسیبپذیری ناشی از مخاطرات کمتر است. با در نظر گرفتن این شاخص از مجموع ۹۷۹۶ واحد ساختمانی در محدوده تعداد ۴۴۷۹ واحد که ۷۲/۴۵ درصد از کل واحدهای مسکونی را تشکیل میدهند، دارای آسیبپذیری زیاد و تعداد ۳۵۸۵ واحد یعنی ۶/۳۶ درصد دارای آسیبپذیری متوسط در برابر مخاطرات میباشند. آسیبپذیری ناشی از دانهبندی به تفکیک در جدول (۶) نشان دادهشده است.
جدول ۶: آسیبپذیری ناشی از دانهبندی
دانهبندی | تعداد واحد ساختمانی | درصد | آسیبپذیری |
۵۰-۰ | ۳۹۵ | ۰۳/۴ | خیلی کم |
۱۵۰-۵۱ | ۷۴۷ | ۶۳/۷ | کم |
۳۰۰-۱۵۱ | ۳۵۸۵ | ۶/۳۶ | متوسط |
۵۰۰-۳۰۱ | ۴۴۷۹ | ۷۲/۴۵ | زیاد |
۵۰۰ و بیشتر | ۵۹۰ | ۰۲/۶ | خیلی زیاد |
– | ۹۷۹۶ | ۱۰۰ | جمع |
منبع: نگارندگان
آسیبپذیری ناشی از تراکم جمعیتی
تراکم جمعیتی یکی از فاکتورهای مؤثر در آسیبپذیری است. هر چه تراکم جمعیتی بیشتر باشد، در هنگام رخداد، امکان امدادرسانی محدودتر میشود، چون ازدیاد جمعیت باعث کندی تردد و ترافیک میشود و سطح آسیبپذیری بالا میرود. محدوده موردمطالعه در طول شبانهروز پذیرای جمعیت میهمان بسیاری هست که این محدوده را در ساعات شلوغی شهر تبدیل به پرتراکمترین نقطه شهر مینماید. تراکم نسبی جمعیت در این محدوده برابر ۱۱۹ نفر در هکتار است که در مقایسه با تراکم نسبی موجود در شهر اهواز (برابر با ۳۹ نفر در هکتار)، تراکم زیادی است و نشانه ازدحام و فشردگی جمعیت در این محدوده است.
جدول ۷: آسیبپذیری ناشی از تراکم جمعیتی
مناطق | تراکم (نفر در هکتار) | آسیبپذیری |
محله ۱ | ۵/۲۰۴ | خیلی زیاد |
محله ۲ | ۲/۱۳۵ | خیلی زیاد |
C.B.D | ۴/۸۶ | متوسط |
محله ۹ | ۱۲۴ | خیلی زیاد |
محله ۱۱ | ۳/۱۰۴ | زیاد |
منبع: نگارندگان
آسیبپذیری ناشی از تراکم ساختمانی
تراکم ساختمانی شاخص مهمی است که با بیشتر شدن آن احتمال تخریب و آسیبپذیری بیشتری میشود. درزمینهٔ تراکم در کل محدوده میتوان گفت: بیشترین میزان تراکم مربوط به تراکم ۶۰ تا ۱۲۰ درصد است که ۹۹/۵۰ درصد از کل قطعات را شامل میشود و مربوط به آسیبپذیری کم هست. همچنین کمترین میزان تراکم مربوط به تراکم ۴۰۰ تا ۶۰۰ درصد است که ۵۳/۰ درصد از کل را در برمیگیرد و آسیبپذیری خیلی زیاد را شامل میشود. میزان آسیبپذیری بر اساس تراکم ساختمانی به تفکیک جدول (۸) بیان ساده است:
جدول۸: آسیبپذیری ناشی از الگوی تراکم ساختمانی
تراکم ساختمانی | تعداد واحد مسکونی | درصد | آسیبپذیری |
۶۰-۰ | ۱۰۰۸ | ۲۹/۱۰ | خیلی کم |
۱۲۰-۶۰ | ۴۹۹۷ | ۹۹/۵۰ | کم |
۲۰۰-۱۲۰ | ۲۷۰۰ | ۵۵/۲۷ | متوسط |
۴۰۰-۲۰۰ | ۱۰۴۲ | ۶۳/۱۰ | زیاد |
۶۰۰-۴۰۰ | ۵۲ | ۵۳/۰ | خیلی زیاد |
– | ۹۷۹۹ | ۱۰۰ | جمع |
منبع: نگارندگان
آسیبپذیری ناشی از الگوی اشغال زمین
یکی دیگر از شاخصهای مورداستفاده جهت آسیبپذیری ساکن، الگوی اشغال زمین است. بدین معنی که میزان درصد اشغال زیربنا در هر قطعه چه تأثیری بر آسیبپذیری در هنگام وقوع بحران دارد. با توجه به ماتریس شاخصها متوجه میشویم که هر چه درصد اشغال زمین بیشتر باشد، آسیبپذیری در مواقع بحران خصوصاً زلزله بیشتر خواهد شد. در رابطه با الگوی اشغال زمین در کل محدوده موردمطالعه میتوان گفت: بیشترین میزان سطح اشغال مربوط به قطعاتی با ۷۰ الی ۸۹ و ۵۰ الی ۶۹ درصد سطح اشغال است؛ که به ترتیب ۱/۵۱ و ۳۶/۴۲ درصد از کل قطعات را به خود اختصاص میدهند. آسیبپذیری در قطعات به ترتیب در محدوده زیاد و متوسط قرار دارد. کمترین میزان سطح اشغال نیز مربوط به سطح اشغالهای ۰ تا ۵۰ درصد و ۹۰ تا ۱۰۰ درصد است که به ترتیب ۷۸/۴ و ۷۶/۱ درصد از کل قطعات را شامل میشود. جدول (۹) آسیبپذیری محدوده را بر اساس الگوی اشغال زمین نشان میدهد.
جدول ۹: آسیبپذیری ناشی از الگوی اشغال زمین
الگوی اشغال زمین | تعداد واحد مسکونی | درصد | آسیبپذیری |
کمتر از ۵۰ درصد | ۴۶۸ | ۷۸/۴ | کم |
۶۹-۵۰ | ۴۱۵۰ | ۳۶/۴۲ | متوسط |
۸۹-۷۰ | ۵۰۰۶ | ۱/۵۱ | زیاد |
۱۰۰-۹۰ | ۱۷۲ | ۷۶/۱ | خیلی زیاد |
– | ۹۷۹۶ | ۱۰۰ | جمع |
منبع: نگارندگان
آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات
درزمینهٔ طبقات و درنتیجه محلهای ارتفاعی بناها، ۴/۵۳ درصد از بناهای کل محدوده یک طبقه محسوب میشوند که دارای بالاترین میزان در بین سایر طبقات هستند و بهتدریج با افزوده شدن به تعداد طبقات از میزان آنها در محدوده کاسته میشود تا جایی که ۳۲/۰ درصد کل محدوده به ساختمانهای ۶ طبقه و بیشتر اختصاص مییابد.
با توجه به مشاهدات صورت گرفته در محدوده موردمطالعه و ازآنجاییکه ۶۴ درصد ساختمانهای موجود در منطقه قدمتی بیش از ۳۰ سال دارند (شاخص بعدی موردمطالعه)، ساختمانهای دوطبقه موجود در بافت فرسوده هسته مرکزی شهر اهواز از مقاومت کمتری نسبت به ساختمانهای یک طبقه برخوردار میباشند. مالکان این ساختمانها بدون مقاومسازی واحدهای پایین و بدون رعایت اصول مهندسی نسبت به مساحت واحدهای بالا اقدام نمودهاند که این امر آسیبپذیری این ساختمان را نسبت به ساختمانهای یک طبقه بیشتر کرده است. از سوی دیگر ساختمانهایی که از ابتدا دوطبقه ساختهشدهاند. قدمت زیادی دارند و از مقاومت پایینی در هنگام مخاطرات برخوردار میباشند که بازهم در مقایسه با ساختمانهای یک طبقه آسیبپذیری بیشتر دارند. میزان آسیبپذیری منطقه بر اساس تعداد طبقات در جدول (۱۰) نشان دادهشده است:
جدول ۱۰: آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات
تعداد طبقات | تعداد واحد مسکونی | درصد | آسیبپذیری |
۱ طبقه | ۶۲۰ | ۶/۶ | خیلی کم |
۲ طبقه | ۳۲ | ۳۴/۰ | کم |
۳ طبقه | ۵۸۸ | ۲۶/۶ | متوسط |
۴ و ۵ طبقه | ۵۲۳۲ | ۷/۵۵ | زیاد |
۶ و بیشتر | ۲۹۲۲ | ۱/۳۱ | خیلی زیاد |
– | ۹۳۹۴ | ۱۰۰ | جمع |
منبع: نگارندگان
آسیبپذیری ناشی از عمر بنا
بهطور عمومی هرچه قدمت بنا بیشتر باشد از کیفیت بنا کاسته میشود و بنا آسیبپذیر هست. میانگین عمر مفید بندرها ایران ۳۰ سال هست. بناهایی که دارای قدمتی بیش از ۵۰ سال میباشند جزو ساختمانهای فرسوده بوده و ازنظر آسیبپذیری از درجه بالای آسیبپذیری قرار میگیرند. بر اساس بررسیهای انجامشده و همچنین نقشه آسیبپذیری بهدستآمده بر مبنای قدمت بنا تعداد ۱۹۶۰ واحد دارای قدمت ۱۰-۰ سال، ۱۲۲۲ واحد دارای قدمت ۳۰-۱۰ سال، ۶۲۱۲ واحد دارای قدمت بیشتر از ۳۰ سال میباشند. در مطالعات مربوط به عمر بنا، در کل محدوده بیشترین سهم مربوط به بناهای بالاتر از ۳۰ سال هست که ۱۳/۶۶ درصد از کل محدوده را به خود اختصاص میدهند و دارای آسیبپذیری خیلی زیاد میباشند.
جدول ۱۱: آسیبپذیری ناشی از عمر بنا
عمر بنا | تعداد واحد مسکونی | درصد | آسیبپذیری |
۱۰-۰ سال | ۱۹۶۰ | ۸۶/۲۰ | کم |
۳۰-۱۰ سال | ۱۲۲۲ | ۰۱/۱۳ | متوسط |
۳۰ سال و بیشتر | ۶۲۱۲ | ۱۳/۶۶ | خیلی زیاد |
– | ۹۳۹۴ | ۱۰۰ | جمع |
منبع: نگارندگان
آسیبپذیری ناشی از نوع مصالح
در خصوص مرغوبیت مصالح، مصالحی مانند خشت و چوب، آجر و چوب کاملاً کم مقاومت میباشند و آسیبپذیری آنها نیز بیشتر است. از طرفی ساختمانهای فلزی و بتنی به دلیل مقاومت بالای مصالح کمترین درجه آسیبپذیری رادارند. با توجه به برداشتهای انجامشده عمدهترین مصالح استفادهشده در بنای ساختمانها آجر و آهن است که ۵/۶۸ درصد از بناهای کل محدوده را شامل میشود و شامل آسیبپذیری متوسط میباشند. پسازآن ازجمله مصالح استفادهشده اسکلت فلزی است که ۹۷/۲۹ درصد ساختمانها از این طریق ساختهشدهاند و آسیبپذیری خیلی کمی دارند. لازم به ذکر است که اگرچه مصالحی همچون بتن، آهن و آجر آسیبپذیری کمتری هنگام مخاطرات دارند ولی در صورت ریزش و تخریب، آوار سنگین و ویرانکنندهای دارند.
جدول ۱۲: آسیبپذیری ناشی از نوع مصالح
نوع مصالح | تعداد واحد مسکونی | درصد | آسیبپذیری |
فلزی | ۲۸۱۵ | ۹۷/۲۹ | خیلی کم |
بتنی | ۱۲۳ | ۳۱/۱ | کم |
آجر و آهن | ۶۴۳۵ | ۵/۶۸ | متوسط |
آجر و چوب | ۱۳ | ۱۴/۰ | زیاد |
خشت و چوب و … | ۸ | ۰۹/۰ | خیلی زیاد |
– | ۹۳۹۴ | ۱۰۰ | جمع |
منبع: نگارندگان
آسیبپذیری ناشی از کیفیت بنا
کیفیت ابنیه نیز از عوامل مؤثر دیگر آسیبپذیری هست. اگر کیفیت ابنیه واحدهای ساختمانی نوساز باشند، آسیبپذیری آنها کم میباشند و اگر کیفیت ابنیه واحدهای ساختمانی جزء تخریبی و مخروبه باشند آسیبپذیری آنها زیاد خواهد بود. بررسیهای مربوط به کیفیت ابنیه بر اساس چهار معیار حفاظتی، قابلقبول، مرمتی و تخریبی صورت گرفته است. طبق معیار فوق در کل محدوده موردمطالعه ۷۱/۴۰ درصد از بناهای موجود تخریبی محسوب میشوند که آسیبپذیری خیلی زیاد را شامل میشوند. کمترین سهم نیز مربوط به بناهای حفاظتی و شامل ۵۵/۰ درصد از کل منطقه است که آسیبپذیری خیلی کمی دارند.
جدول ۱۳: آسیبپذیری ناشی از کیفیت بنا
کیفیت بنا | تعداد واحد مسکونی | درصد | آسیبپذیری |
حفاظتی | ۵۲ | ۵۵/۰ | خیلی کم |
قابلقبول | ۲۵۵۷ | ۲۲/۲۷ | کم |
مرمتی | ۲۹۶۱ | ۵۲/۳۱ | متوسط |
تخریبی | ۳۸۲۴ | ۷۱/۴۰ | خیلی زیاد |
– | ۹۳۹۴ | ۱۰۰ | جمع |
منبع: نگارندگان
نمودار (۱): درصد آسیبپذیری کلی بافت فرسوده موردمطالعه
بررسی نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها (SWOT) در محدوده موردمطالعه
برای ایجاد ماتریس نقاط قوت، ضعف و نقاط فرصت و تهدید باید به شرح ذیل اقدام نمود:
۱- شناسایی اصلیترین نقاط قوت، ضعف و ایجاد ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE)؛
۲- شناسایی اصلیترین فرصتها و تهدیدها و ایجاد ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE)؛
۳- تدوین راهبردها و تشکیل ماتریس تهدیدها، فرصتها، نقاط ضعف و نقاط قوت (SWOT)؛
۴- ترسیم ماتریس داخلی – خارجی (IE).
ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE)
در این مرحله ابتدا اصلیترین و ارجحترین نقاط قوت و ضعف مدیریت بحران و میزان تابآوری در محدوده هسته مرکزی شهر اهواز که از طریق پرسش گری و مصاحبه با کارشناسان، ساکنین و… اخذ گردیده، فهرست شده است و برای تشخیص میزان تأثیرگذاری هر یک از عوامل، با توجه به نظر آنها، به هر یک از معیارها از ۰ تا ۱ ارزش و ضریب خاصی دادهشده، طوری که مجموع این ضرایب برابر یک شود. سپس برای مشخص کردن میزان اثربخشی راهبردهای کنونی و نشان دادن واکنش نسبت به عوامل، به روش ذیل نمراتی دادهشده است: ۱: نمره یک بیانگر ضعف اساسی؛ ۲: نمره دو بیانگر ضعف عادی، ۳: نمره سه بیانگر قوت عادی، ۴: نمره چهار بیانگر قوت بسیار بالا است. سپس برای تعیین نمره نهایی ضریب هر عامل در نمره آن ضرب میشود. درنهایت مجموع نمرههای نهایی محاسبهشده تا نمره نهایی عوامل داخلی به دست آید. (نمره نباید بیشتر از ۴ و کمتر از ۱ باشد). با توجه به نتایج تحقیق، وجود آثار و ابنیه ارزشمند تاریخی، فرهنگی در محدوده که توجه و اهمیت مدیریت بحران را ضروری میسازد با امتیاز وزنی ۳۲/۰ و وجود تنوع اقوام، مذاهب، سکونت مدیران شهری و ارزش اقتصادی و تاریخی این محدوده عاملی در جهت افزایش انگیزه مسئولان درزمینهٔ توجه به تابآوری نمودن در هنگام بحران قبل و بعد آن، با امتیاز وزنی ۲۸/۰ به ترتیب بهعنوان مهمترین نقاط قوت درزمینهٔ تابآوری محدوده در هنگام بحران شناسایی شدند.
و از سوی دیگر قرارگیری شهر اهواز در پهنه گسل اهواز و احتمال وقوع زلزله با امتیاز وزنی ۳۶/۰ و فقدان مطالعات درزمینهٔ مدیریت بحران و افزایش تابآوری در هنگام وقوع بحران یا پیش از آن، با امتیاز وزنی ۲۸/۰ و فرسوده بودن بافت و مقاومت پایین مصالح در برابر مخاطرات با امتیاز وزنی ۲۴/۰ و عدم شناسایی مکانهای ارائهدهنده خدمات در محدوده موردنظر با امتیاز وزنی ۱۸/۰ به ترتیب بهعنوان مهمترین نقاط ضعف محدوده بافت فرسوده هسته مرکزی شهر اهواز در هنگام مخاطرات و بحرانها شناسایی شدند. همچنین جمع کل وزن عوامل داخلی ۱ و امتیاز وزنی آن ۶/۳ محاسبه گردید.
ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE)
در این مرحله نیز مهمترین فرصتها و تهدیدها پیش روی مدیریت بحران و میزان تابآوری در محدوده هسته مرکزی شهر اهواز که توسط پرسشگری و مصاحبه با کارشناسان و ساکنین و… اخذ گردیده، فهرست شده است و برای تشخیص میزان تأثیرگذاری هر یک از عوامل با توجه به نظر آنها، به هر یک از صفرتا یک ارزش و ضریب خاصی دادهشده، طوری که مجموع این ضرایب برابر یک شود. سپس برای مشخص کردن میزان اثربخشی راهبردهای کنونی نشان دادن واکنش نسبت به عوامل به هر یک از آنها از ۱ تا ۴ نمرهای دادهشده است. همچنین برای محاسبه نمره نهایی، ضریب هر عامل در نمره آن ضرب میشود. درنهایت مجموع آنها نمره نهایی عوامل خارجی را نشان میدهد.
با توجه به نتایج تحقیق وجود راهآهن سراسر، چهار پل عبور از رودخانه در محدوده موردنظر و ارتباط محدوده با سایر بخشهای شهر با امتیاز وزنی ۳۲/۰ و قرار گرفتن ایستگاههای مترو، اتوبوس و تاکسی در محدوده موردنظر و ایجاد یک چهارراه ارتباطی و امکان تقویت دسترسی پهنه مرکزی شهر با دیگر بخشها با امتیاز وزنی ۳۲/۰ و وجود سه بیمارستان و دیگر نهادهای خدماترسانی همچون هلالاحمر با امتیاز وزنی ۲۸/۰ به ترتیب بهعنوان مهمترین فرصتهای پیش روی هسته مرکزی شهر اهواز در هنگام وقوع بحران و مخاطرات تعیینشدهاند و شلوغی و تراکم پیش از حد محدوده در بیشتر ساعات شبانهروز با توجه به استقرار فعالیتهای تجاری، پزشکی و عملکردهای پشتیبان و بالا رفتن آمار تلفات در صورت وقوع بحران با امتیاز وزنی ۳۶/۰ و عدم برنامهریزی منسجم و هماهنگ در هنگام بحران با امتیاز وزنی ۲۱/۰ و عدم تخصیص بودجه لازم و کافی برای مدیریت بحران و افزایش تابآوری با امتیاز وزنی ۲۱/۰ و پاسخگو نبودن معابر به حجم تردد و نیازهای عبور و مرور در آینده با امتیاز وین ۲۱/۰ به ترتیب بهعنوان مهمترین تهدیدهای پیش روی بافت فرسوده هسته مرکزی شهر اهواز و بهطورکلی حتی ایران در هنگام بحران تعیین شدند. در این رابطه جمع کل وزن عوامل خارجی ۱ و امتیاز وزنی آن ۲۷/۳ محاسبه شد.
جدول۱۴: نتایج تجزیهوتحلیل (قوتها و ضعفها)
ردیف | نقاط قوت | وزن | درجهبندی | امتیاز وزنی |
۱ | وجود آثار و ابنیه ارزشمند تاریخی، فرهنگی در محدوده | ۰۸/۰ | ۴ | ۳۲/۰ |
۲ | وجود تنوع اقوام، مذاهب، سکونت مدیران شهری یا بستگان آنها در این محدوده، ارزش اقتصادی و تاریخی این محدوده عاملی در جهت افزایش انگیزه مسئولان درزمینهٔ توجه به تاب آور نمودن در قبل و بعد از بحران | ۰۷/۰ | ۴ | ۲۸/۰ |
۳ | وجود فضای باز خطی در امتداد رودخانه کارون در مجاورت محدوده | ۰۷/۰ | ۴ | ۲۸/۰ |
۴ | کمبود مدارس و فضاهای آموزشی در محدوده به علت آسیبپذیری بالای این گروه در هنگام بحران | ۰۶/۰ | ۴ | ۲۴/۰ |
۵ | تمایل بالا به بهسازی و نوسازی مساکن خود و درصد بالای مشارکت آنها | ۰۶/۰ | ۳ | ۱۸/۰ |
۶ | بالا بودن درصد ساختمانهای یک طبقه (ویلایی) و دوطبقه | ۰۶/۰ | ۴ | ۲۴/۰ |
۷ | ارزش اقتصادی زمین به دلیل فعالیتهای تجاری | ۰۵/۰ | ۳ | ۱۵/۰ |
۸ | موقعیت مناسب هسته تاریخی در مجاورت رود کارون و دسترسی مناسب پلها | ۰۴/۰ | ۳ | ۱۲/۰ |
۹ | بالا بودن سابقه سکونت درصد بالایی از ساکنان و حس تعلق آنها | ۰۳/۰ | ۳ | ۹/۰ |
مجموع | ۵۲/۰ | – | ۹/۱ | |
ردیف | نقاط ضعف | وزن | درجهبندی | امتیاز وزنی |
۱ | گسل اهواز از وسط شهر میگذرد- احتمال وقوع زلزله | ۰۹/۰ | ۴ | ۳۶/۰ |
۲ | فقدان مطالعه درزمینهٔ مدیریت بحران و افزایش تابآوری در هنگام وقوع بحران و یا بیش از آن | ۰۷/۰ | ۴ | ۲۸/۰ |
۳ | فرسوده بودن بافت و مقاومت پایین مصالح در برابر مخاطرات | ۰۶/۰ | ۴ | ۲۴/۰ |
۴ | عدم شناسایی مکانهای ارائهدهنده خدمات در محدوده موردنظر | ۰۶/۰ | ۳ | ۱۸/۰ |
۵ | کمعرض بودن، یکطرفه بودن بیشتر معابر و خیابانها و ناسازگار با حجم ترافیک که حملونقل و ارائه خدمات و تأسیسات زیربنایی را در هنگام بحران با مشکل مواجه میسازد. | ۰۵/۰ | ۳ | ۱۵/۰ |
۶ | وجود ناهمگونی در هرم سنی جمعیت و وجود افراد مسن در محدوده موردنظر | ۰۵/۰ | ۳ | ۱۵/۰ |
۷ | وجود فعالیتهای ناسازگار در محدوده | ۰۴/۰ | ۴ | ۱۶/۰ |
۸ | محدودیت توان مالی جهت تملک و تعریض در راستای نوسازی | ۰۳/۰ | ۴ | ۱۲/۰ |
۹ | خروج برخی از ساکنان بومی از محلات قدیمی | ۰۳/۰ | ۲ | ۶/۰ |
مجموع | ۴۸/۰ | – | ۷/۱ |
منبع: نگارندگان
جدول ۱۵: نتایج تجزیهوتحلیل (فرصتها و تهدیدها)
ردیف | نقاط فرصت | وزن | درجهبندی | امتیاز وزنی |
۱ | وجود راهآهن سراسر، ۴ پل ارتباطی بر روی رودخانه در محدوده موردنظر و ارتباط پهنه مرکزی شهر با سایر بخشها | ۰۸/۰ | ۴ | ۳۲/۰ |
۲ | قرار گرفتن ایستگاههای مترو، اتوبوس و تاکسی در محدوده موردنظر و ایجاد یک چهارراه ارتباطی و امکان تقویت پهنه مرکزی شهر با دیگر بخشها | ۰۸/۰ | ۴ | ۳۲/۰ |
۳ | واقعشدن در محدوده شهرداری منطقه یک و امکان خدماترسانی مناسبتر | ۰۷/۰ | ۳ | ۲۱/۰ |
۴ | وجود سه بیمارستان و دیگر سازمانهای خدماترسانی | ۰۷/۰ | ۴ | ۲۸/۰ |
۵ | همجواری با رودخانه کارون و امکان توسعه فعالیتهای مرتبط با گردشگری | ۰۶/۰ | ۴ | ۲۴/۰ |
۶ | بالا بودن روحیه مشارکت مردم و احساس هویت آنها نسبت به محدوده | ۰۶/۰ | ۳ | ۱۸/۰ |
۷ | امکان بهرهگیری از الگوی سنتی ساخت مسکن در جهت تطابق با شرایط اقلیمی و احیای هویت تاریخی | ۰۵/۰ | ۳ | ۱۵/۰ |
مجموع | ۴۷/۰ | ۶۳/۱ | ||
ردیف | نقاط تهدید | وزن | درجهبندی | امتیاز وزنی |
۱ | شلوغی و تراکم بیشازحد محدوده در بیشتر ساعات شبانهروز با توجه به استقرار فعالیتهای تجاری، پزشکی و عملکردهای پشتیبان و بالا رفتن تلفات در صورت وقوع بحران | ۰۹/۰ | ۴ | ۳۶/۰ |
۲ | عدم برنامهریزی منسجم در قبل و هنگام بحران | ۰۷/۰ | ۳ | ۲۱/۰ |
۳ | عدم تخصیص بودجه لازم و کافی برای مدیریت بحران و افزایش تابآوری | ۰۷/۰ | ۳ | ۲۱/۰ |
۴ | پاسخگو نبودن معابر به حجم تردد و نیازهای عبور و مرور آینده | ۰۷/۰ | ۳ | ۲۱/۰ |
۵ | افزایش میزان تداخل حرکت پیاده و سواره و ایجاد بینظمی و اغتشاش در فضاهای باز همگانی بهخصوص راستهبازارهای تجاری موجود | ۰۶/۰ | ۳ | ۱۸/۰ |
۶ | افزایش ترافیک و بالا رفتن حجم ترافیک در اثر گرایش فعالیتها به استقرار در بدنه باهدف برخورداری از دسترسی | ۰۵/۰ | ۳ | ۱۵/۰ |
۷ | همکاری ضعیف بین سازمانها و نهادهای رسمی با بخشهای خصوصی و NGOها و عدم هماهنگی آنها هنگام بحران | ۰۴/۰ | ۳ | ۱۲/۰ |
۸ | کمبود پارکینگ در مقایسه با حجم تردد و نیازهای عبور و مرور | ۰۴/۰ | ۳ | ۱۲/۰ |
۹ | وجود اختلافسلیقه در بین مسئولین و بعضاً تداخل کاری آنها در هنگام بحران | ۰۴/۰ | ۲ | ۸/۰ |
مجموع | ۵۳/۰ | ۶۴/۱ |
منبع: نگارندگان
تدوین راهبرد مدیریت بحران و تابآوری در هسته مرکزی شهر اهواز
ماتریس سوآت امکان تدوین چهار انتخاب یا راهبرد متفاوت (دفاعی، انطباقی، اقتضایی و تهاجمی) را از طریق ترکیب ماتریس عوامل داخلی و ماتریس عوامل خارجی فراهم میآورد. البته در جریان عمل برخی از راهبردها با یکدیگر همپوشانی داشته و یا بهطور همزمان و هماهنگ با یکدیگر به اجرا درمیآیند. برحسب وضعیت سیستم، چهار دسته راهبرد را که ازنظر درجه کنش گری متفاوت هستند، میتوان به شرح ذیل تدوین نمود:
راهبرد دفاعی (حداقل- حداقل) WT
هدف کلی این راهبرد که میتوان آن را «راهبرد بقا» نیز نامید، کاهش ضعفهای سیستم بهمنظور کاستن و خنثیسازی تهدیدها است و حالت آن تدافعی است که در هسته مرکزی شهر اهواز به شرح جدول (۱۶) است.
جدول ۱۶: راهبرد دفاعی (حداقل- حداقل) WT
راهبرد دفاعی (WT) |
افزایش تعداد و توان علمی و عملی کارکنان (مدیران و کارشناسان) سازمانها و مسئولین مربوطه در امر مدیریت بحران در جامعه شهری بهویژه بافتهای فرسوده و آموزش مستمر آنها در جهت مدیریت بحران |
ایجاد جذابیتهای بصری، کالبدی، فرهنگی، تجاری، اقتصادی و… در دیگر نقاط شهر و جلوگیری از پیدایش تراکم و شلوغی در یک قسمت شهر |
تفکیک و مجزا نمودن مسیرهای پیاده و سواره و جلوگیری از ایجاد اغتشاش و بینظمی در فضاهای همگانی و شلوغ |
تهیه طرح جامع مدیریت بحران در شهر اهواز و بافتهای فرسوده شهر و مکانیابی علمی و اصولی جایگاههای خدماترسانی در هنگام وقوع بحران |
اختصاص دادن و فراهم نمودن بودجه بهمنظور مدیریت بحران و افزایش تابآوری |
ایجاد زمینه و فرصت بیشتر جهت استفاده از پتانسیلهای بخش خصوصی و NGOها برای مدیریت بحران |
اعمال قوانین و مقررات تسهیلکننده امر نوسازی و بهسازی و بازسازی در جهت مقاومسازی بافت فرسوده هسته مرکزی شهر اهواز |
تعریض معابر و افزایش حجم عبوری آنها در زمان مشخص |
منبع: نگارندگان
راهبرد انطباقی (حداقل- حداکثر) WO
این راهبرد تلاش دارد تا با کاستن از ضعفها بتواند حداکثر استفاده را از فرصتهای موجود ببرد. یک سازمان ممکن است در محیطهای خارجی خود متوجه وجود فرصتهایی شود اما بهواسطه ضعفهای سازمانی خود قادر به بهرهبرداری از آنها نباشد. در چنین شرایطی اتخاذ راهبرد انطباقی میتواند امکان استفاده از فرصت را فراهم آورد؛ بنابراین این راهبرد ضمن تأکید بر نقاط ضعف درونی، سعی در بهرهگیری از فرصتهای بیرونی در جهت رفع نقاط و ضعف فراروی مدیریت بحران در هسته مرکزی شهر اهواز دارد و دربرگیرنده موارد به شرح جدول ۱۷ هست.
جدول ۱۷: راهبرد انطباقی (حداقل- حداکثر) WO
راهبرد انطباقی (WO) |
توجه و تجهیز سیستم راهآهن و تعریض پلهای ارتباطی با توجه به افزایش و تراکم عبور و مرور |
مکانیابی مجدد و استقرار بهینه ایستگاههای تاکسی و اتوبوس و مترو باهدف سرعت در جابجایی مسافر در سیستم ناوگان شهری |
برنامهریزی و آمادهسازی بیمارستانها و سایر اماکن امدادی و خدماتی در محدوده موردمطالعه |
اعطای خدمات و تسهیلات ویژه جهت هرچه بیشتر شدن مشارکت ساکنان محدوده موردنظر و احساس هویت قویتر و بیشتر آنها نسبت به محدوده |
بهینهسازی و تجهیز ساحل کارون به تاکسی و اتوبوس آبی برای مواقع ضروری |
اطلاعرسانی عمومی و تخصصی در پیشگیری و مقابله با حوادث و بلایا در محدوده موردمطالعه و آمادهسازی ساکنین برای رویارویی با شرایط اضطراری |
منبع: نگارندگان
راهبرد اقتضایی (حداکثر- حداقل) ST
این راهبرد بر پایه بهره گرفتن از قوتهای سیستم برای مقابله با تهدیدها تدوین میگردد و هدف آن به حداکثر رساندن نقاط قوت و به حداقل رساندن تهدیدها است. باوجوداین، ازآنجاکه تجارب گذشته نشان داده است که کاربرد نابجای قدرت میتواند نتایج نامطلوبی به بار آورد و هیچ سازمانی نباید بهطور نسنجیده و غیراصولی از قدرت خود برای رفع تهدیدها استفاده کند. این راهبردها برای مدیریت بحران در محدوده موردمطالعه شامل مواردی به شرح جدول ۱۸ است.
جدول ۱۸: راهبرد اقتضایی (حداکثر- حداقل) ST
راهبرد اقتضایی (ST) |
استفاده و بهرهگیری از ابنیه و آثار ارزشمند و بینظیر فرهنگی، مذهبی و تاریخی در جهت افزایش جذب گردشگر که ضمن افزایش سرمایهگذاریها در محدوده موردمطالعه، میتواند بودجه لازم را برای مدیریت بحران تأمین ساخته و تابآوری بافت را در هنگام وقوع بحران افزایش دهد. |
همیاری اقلیتهای قومی و مذهبی و ساکنین بافت و آمادگی و آگاهی آنان در جهت مدیریت بحران |
ایجاد تسهیلات و امکانات ویژه جهت جلب مشارکت حداکثر سرمایهگذاران و ساکنین که تمایل به امر نوسازی و بازسازی دارند. |
استفاده و بهرهگیری از مطالعات و توانهای تعاونیهای ساختوساز در جهت ایمنسازی بافت در هنگام وقوع بحران |
استفاده از ساختمانهای ویلایی در محدوده جهت امدادرسانی و حادثهدیدههای سرپایی در هنگام بحران |
منبع: نگارندگان
راهبردهای تهاجمی (حداکثر-حداکثر) SO
تمام سیستمها خواهان وضعیتی هستند که قادر باشند همزمان قوت و فرصتهای خود را به حداکثر برسانند. برخلاف راهبرد دفاعی که یک راهحل واکنشی است، راهبرد تهاجمی یک راهحل کنش گراست. در چنین وضعیتی تلاش میشود تا با استفاده از نقاط قوت از فرصتهای خارجی حداکثر بهرهبرداری صورت پذیرد که درزمینهٔ مدیریت بحران در هسته مرکزی شهر اهواز به شرح جدول۱۹ میباشند.
جدول ۱۹: راهبردهای تهاجمی (حداکثر-حداکثر) SO
راهبرد تهاجمی (SO) |
فراوانی ابنیه و آثار ارزشمند فرهنگی، تاریخی و مذهبی در محدوده به دلیل ایجاد حس تعلق و هویت به بومیان میتواند در استفاده و بهرهگیری از مشارکت و پتانسیلهای آنها در مدیریت بحران و تابآوری بافت مؤثر باشد. |
کمبود مدارس در محدوده محلات بافت میتواند به جهت کاهش فشار خدماترسانی به سازمانهای امدادرسان در هنگام وقوع بحران و مدیریت بهینه و سریع بحران را سبب گردد. ازاینرو استقرار مراکز آموزشی در محدوده بلافصل بافت بهویژه از سطوح پایین میتواند نقش مهمی در کاهش خسارات جانی داشته باشد. |
نهادینه کردن مدیریت بحران و ایجاد مدیریت بحران توانمند در زمان حوادث و بلایا در محدوده |
ارائه طرحها و لوایح و پیشنهاد تصویب قوانین موردنیاز در خصوص مدیریت بحران محدوده |
تهیه دستورالعمل اجرایی مدیریت بحران در عرصه امداد و نجات، بهداشت، درمان حوادث و بلایا در محدوده |
ارزیابی خطرات بالقوه با توجه به فرسودگی بافت و راههای پیشگیری و کاهش خطرات، حوادث و بلایا در محدوده |
منبع: نگارندگان
ماتریس داخلی- خارجی (IE)
در این مرحله برحسب نمرات نهایی حاصل از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی وضعیت مدیریت بحران در هسته مرکزی شهر اهواز، از میان موقعیتهای چهارگانه (تهاجمی، اقتضایی، انطباقی و دفاعی) مشخص میشود. بدین منظور امتیاز وزنی کل ماتریس عوامل داخلی و امتیاز وزن کلی ماتریس عوامل خارجی را استخراج کرده و در جدول ماتریس داخلی و خارجی (IE) ترسیم میشود. بنا بر نتایج بهدستآمده از ارزیابی ماتریس عوامل داخلی (IFE)، نمره کل بهدستآمده برابر با ۶/۳ و نمره وزن کل ماتریس خارجی (EFE) برابر با ۲۷/۳ است. سپس آنها را در محور xو y رسم میکنیم تا موقعیت مدیریت بحران در هسته مرکزی شهر اهواز و میزان تابآوری با توجه به تمام عوامل نشان داده شود.
با توجه به نتایج بهدستآمده از تحقیق، وضعیت مدیریت بحران و میزان تابآوری در هسته مرکزی شهر اهواز در موقعیت تهاجمی – رقابتی قرار دارد و بایستی از توانمندیها و پتانسیلهای موجود در هسته مرکزی شهر اهواز و فرصتهای پیش رو به نحو احسن استفاده کرد تا بتوانیم در امر مدیریت بحران موفق باشیم.
نمودار ۲: موقعیت بافت فرسوده در ماتریس داخلی – خارجی
نتیجهگیری
اگر شهر را بهعنوان یک موجود زنده معرفی کنیم و رشد، تغییر و پویایی شهرها را بپذیریم؛ در تمام جهان، یافتن و حتی ساختن شهری که بهطور کامل دارای مؤلفهها و شاخصهای تابآوری باشد، بهندرت امکانپذیر است؛ اما آنچه مهم است اراده و خیزش این شهرها و مدیریت شهری آنها و حرکت گامبهگام آنها به سمت شهرهای آماده و نزدیکتر شدن به شهرهای تاب آور است. همانطور که میدانیم زمانی که یک شهر بهطور کامل تاب آور محسوب خواهد شد که تمام شاخصها، مؤلفهها و ابعاد تابآوری در آن شهر در وضعیت بهتر و در حالت رشد و ارتقا قرار گیرند و چهبسا که ارتقای ناموزون ابعاد مختلف در مسیر تابآوری شهری خیلی به تاب آور شدن کلیت یک شهر و مردمان آن منجر نخواهد شد. در این تحقیق بهمنظور ارائه راهبرد و راهکارهای مناسب جهت تابآوری و مدیریت بحران در بافت سوده هسته مرکزی شهر اهواز، نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید پیش روی مدیریت بحران و تابآوری از هسته مرکزی شهر اهواز بهوسیله روش (SWOT) موردبررسی و مطالعه قرار گرفت و استراتژیهایی جهت بهبود مدیریت بحران در محدوده موردنظر تدوین گردید.
بر اساس یافتههای تحقیق، تابآوری هسته مرکزی شهر اهواز در هنگام بحران بهواسطه فرسودگی بافت و همچنین وجود آثار و ابنیه ارزشمند تاریخی، فرهنگی و مذهبی همچون کاروانسرای معین التجار، بالکن مهدیان، هتل قو، مسجد طالبزاده و عبور گسل اهواز از وسط شهر و احتمال وقوع زلزله باید همواره بهعنوان یکی از بزرگترین مسائل آن مطرح باشد. بهطوریکه کمتوجهی و بیتوجهی به مسئله مدیریت بحران در این محدوده ضمن ایجاد خسارت به بلوکها و مساکن دارای مقاومت پایینتر و خسارت به آثار و ابنیه تاریخی، فرهنگی و مذهبی، صدمات و آسیبهای جسمی و جانی فراوانی را در هنگام وقوع بحرانهایی همچون سیل، زلزله، طوفان، جنگ، به ساکنین بافت وارد سازد. نتایج این تحقیق نشان میدهد که هسته مرکزی شهر اهواز باوجود آسیبپذیریهای بالا در هنگام وقوع بحران، دارای پتانسیلها و تواناییهایی به شرح ذیل است:
وجود راهآهن، مترو، ایستگاههای تاکسی و اتوبوس، بیمارستانها و… در محدوده، امدادرسانی را در پهنه موردنظر تقویت میکند.
کمبود مدارس و فضاهای آموزشی در محدوده باعث میشود در هنگام بحران آمار تلفات کمتر شود و درنتیجه آسیبپذیری کمتر است.
از مساکن ویلایی و فضاهای باز در مراحل مختلف بحران و امر امدادرسانی میتوان استفاده کرد.
وجود تنوع اقوام، مذاهب، سکونت برخی مدیران شهری و یا بستگان آنها، ارزش اقتصادی، تاریخی و تمایل به بهسازی و نوسازی در این محدوده، انگیزه مسئولان را در خصوص توجه بیشتر در هنگام بحران بیشتر مینماید.